Jednym z podstawowych kryteriów naukowych jest weryfikowalność i falsyfikowalność założeń oraz skuteczności danej interwencji, w tym interwencji psychoterapeutycznej. Aktualne kryteria APA sugerują wagę różnych typów badań, zwracając jednak uwagę na istotność ich odpowiedniego zaprojektowania. W związku z tym kluczowe jest: 1) skoncentrowanie się na analizie istniejących danych, 2) prowadzenie nowych badań opartych na najnowszej wiedzy i diagnozach, 3) promocja podejść w edukacji i szkoleniach psychoterapeutycznych, które posiadają solidną bazę empiryczną, oraz 4) informowanie studentów o wynikach badań naukowych.
W związku z tym poniżej prezentujemy opis różnych typów badań w psychoterapii oraz wskaźników skuteczności.
I. Typy badań
Podstawowe dwa typy badań to skupiające się pomiarach skuteczności (efficacy) oraz efektywności (effectiveness) psychoterapii.
Skuteczność (efficacy) – odnosi się do wyników badań przeprowadzanych w idealnych warunkach eksperymentalnych, np. w randomizowanych kontrolowanych badaniach klinicznych (RCT). W takich badaniach dąży się do maksymalnej kontroli zmiennych zakłócających, często stosując ścisłe kryteria doboru uczestników i określone protokoły interwencji. Celem jest ocena, czy terapia działa w optymalnych warunkach i czy jej efekt jest statystycznie istotny w porównaniu do grupy kontrolnej.
Efektywność (effectiveness) – odnosi się do oceny terapii w rzeczywistych warunkach klinicznych, czyli w codziennej praktyce terapeutycznej, gdzie pacjenci mogą mieć różne problemy współwystępujące, a terapeuci stosują bardziej elastyczne podejście do leczenia. Badania efektywności sprawdzają, czy psychoterapia przynosi realne korzyści w praktyce i czy uzyskane efekty są istotne w kontekście funkcjonowania pacjentów w ich naturalnym środowisku.
Skuteczność pokazuje, czy psychoterapia działa w kontrolowanych warunkach badawczych, a efektywność pozwala ocenić, czy korzyści te przekładają się na rzeczywistą praktykę kliniczną.
II. Wskaźniki zmiany w psychoterapii
W przypadku obu typów badań pomiar zmian może dotyczyć różnych aspektów funkcjonowania psychicznego i społecznego, w tym:
- Objawów – ocena ulgi w zakresie przeżyć postrzeganych jako problematyczne, np. zmniejszenie natężenia objawów depresyjnych, lękowych czy innych trudności psychicznych.
- Relacji z objawami – poziom funkcjonowania w obecności problematycznych doświadczeń psychicznych i somatycznych, np. rozwój elastyczności psychologicznej, zdolność do adaptacyjnego radzenia sobie w obliczu przewlekłych chorób somatycznych czy stresujących sytuacji życiowych.
- Funkcjonowania osobowości – zgodnie z klasyfikacjami ICD-11 i DSM-5, funkcjonowanie osobowości można oceniać w zakresie takich aspektów jak tożsamość, samoregulacja, zdolność do budowania i utrzymywania relacji interpersonalnych oraz elastyczność w radzeniu sobie z wyzwaniami. Zaburzenia w tym obszarze mogą obejmować trudności w zakresie integracji tożsamości, zdolności do autorefleksji czy skutecznej regulacji emocji.
- Funkcjonowania społecznego, jakości życia i poczucia sensu – zdrowie psychiczne rozumiane nie tylko jako brak zaburzeń, ale także jako zdolność do prowadzenia satysfakcjonującego, sprawczego życia, w którym jednostka może realizować swoje potrzeby i wartości, budować satysfakcjonujące relacje oraz angażować się w działania zgodne z jej poczuciem sensu.
Taki podział uwzględnia zarówno redukcję cierpienia, jak i pozytywne aspekty zdrowia psychicznego, co pozwala na całościową ocenę skuteczności i efektywności psychoterapii.
III. Dlaczego i w jakich warunkach dana metoda działa?
W ramach pomiaru zmian standardem są także badania nad mediatorami i moderatorami zmian.
Mediator to zmienna wyjaśniająca proces psychologiczny i mechanizm, poprzez który interwencja prowadzi do określonego efektu. Innymi słowy, mediator pokazuje jak i dlaczego dana terapia działa, a nie tylko czy jest skuteczna. Załóżmy, że badamy wpływ nauki medytacji mindfulness na jakość życia. Możemy zaobserwować, że:
- W czasie t1: Osoba uczestniczy w treningu mindfulness, co prowadzi do wzrostu poziomu
- W czasie t2: Osoba doświadcza poprawy jakości życia, np. większego dobrostanu psychicznego i mniejszego stresu.
W tym przypadku poziom akceptacji wewnętrznych przeżyć pełni rolę mediatora, ponieważ stanowi mechanizm, za pomocą którego interwencja (nauka mindfulness) prowadzi do poprawy jakości życia. Medytacja sama w sobie nie zmienia jakości życia bezpośrednio – robi to poprzez zwiększenie akceptacji, która z kolei wpływa na dobrostan.
Moderator to zmienna, która nie jest bezpośrednio przedmiotem interwencji, ale stanowi warunek, który wpływa na kierunek, siłę lub natężenie zmian zachodzących w wyniku interwencji lub zależności między innymi zmiennymi. Moderator może modyfikować efekt głównych zmiennych w badaniu. Przykładami moderatorów mogą być płeć, wiek, dane demograficzne, współwystępowanie innych zaburzeń czy problemów.
IV. Różne pytania badawcze
Wielość podejść i metod pomiaru. Różne formy terapii (np. krótkoterminowe i długoterminowe) mogą wykorzystywać odmienne metody badawcze w zależności od postawionego pytania badawczego, np.:
Która technika jest skuteczniejsza lub równie skuteczna?
Pomiar przed, w trakcie i po terapii — tutaj pomocne będą badania eksperymentalne, koncentrujące się na analizie pojedynczych technik (np. analiza przeniesienia lub dekonstrukcja negatywnych przekonań na temat siebie: czy przynosi to większe zmiany, gdy pojawia się w trakcie terapii, czy gdy jest wprowadzane na początku lub końcu?).
W jakich warunkach dana technika jest skuteczniejsza?
Pomiar przed, w trakcie i po terapii uwzględniający moderatory (np. liczba terapeutów prowadzących grupę, charakterystyki demograficzne grupy, miejsce prowadzenia terapii)
Dlaczego dana technika działa?
Pomiar przed, w trakcie i po terapii uwzględniający mediatory — odpowiedź mogą przynieść badania RCT z uwzględnieniem mediacji oraz badania podłużne, często długoterminowe bez grupy kontrolnej, analizujące czynniki zmiany.
Taki podział uwzględnia zarówno redukcję cierpienia, jak i pozytywne aspekty zdrowia psychicznego, co pozwala na całościową ocenę skuteczności i efektywności psychoterapii.
Jednym z celów Grupy Roboczej jest wspieranie rozwoju badań naukowych dotyczących różnych modalności psychoterapeutycznych oraz edukacja w zakresie prowadzenia badań. Kluczowe jest, aby ośrodki szkoleniowe opierały swoje programy edukacyjne na metodach empirycznie zweryfikowanych. Dlatego chcemy połączyć edukację w zakresie prowadzenia badań z wymaganiami dla ośrodków szkoleniowych.
- Wymogi dotyczące akredytacji ośrodków będą określane przez komisje eksperckie powołane w ramach każdej modalności terapeutycznej w samorządzie.
- Rekomendacje dotyczące jakości badań w ramach poszczególnych metod terapeutycznych będą opracowywane przez Komisję ds. Inicjatyw Badawczych w Psychoterapii, powołaną przy Konsultancie Krajowym ds. Psychoterapii.
Wyzwania, przed którymi stoimy:
Diagnoza a badania: odchodzenie od kategorialnego rozumienia zaburzeń, uwzględniając wielochorobowość oraz wspólne czynniki odpowiedzialne za rozwój psychopatologii i zdrowia psychicznego (np. główny czynnik zaburzeń osobowości – g-PD).
Edukacja w zakresie naukowości: kryteriów, rodzajów badań, wagi badań ilościowych i jakościowych oraz metod pomiaru.
Koordynacja projektów badawczych, aby lepiej odpowiedzieć na potrzeby osób pacjenckich: co jest skuteczne, w jakich warunkach, dlaczego i dla kogo?
Bibliografia
Chambless, D. L., Sanderson, W. C., Shoham, V., Johnson, S. B., Pope, K. S., Crits-Christoph, P., … & McCurry, S. (1996). An update on empirically validated therapies. The Clinical Psychologist, 49(2), 5–18.
Chambless, D. L., & Hollon, S. D. (1998). Defining empirically supported therapies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66(1), 7.
Kohlenberg, R. J., & Tsai, M. (1994). Functional analytic psychotherapy: A radical behavioral approach to treatment and integration. Journal of Psychotherapy Integration, 4(3), 175.
Oltmanns, J. R., Smith, G. T., Oltmanns, T. F., & Widiger, T. A. (2018). General factors of psychopathology, personality, and personality disorder: Across domain comparisons. Clinical Psychological Science, 6(4), 581–589.
Tolin, D. F., Grasso, D., Boness, C. L., Beck, J. G., Keane, T. M., Leichsenring, F., … & Weinand, J. (2024). A proposed definition of psychological treatment and its relation to empirically supported treatments. Clinical Psychology: Science and Practice.
Forbes, M. K., Sunderland, M., Rapee, R. M., Batterham, P. J., Calear, A. L., Carragher, N., … & Krueger, R. F. (2021). A detailed hierarchical model of psychopathology: From individual symptoms up to the general factor of psychopathology. Clinical Psychological Science, 9(2), 139–168.
Zajenkowska, A., Nowakowska, I., Cieciuch, J., Gawęda, Ł., Rogoza, R., Pinkham, A., & Czajkowska-Łukasiewicz, K. (2024). Towards the understanding of the core of general personality disorder factor: g-PD and its relation to hostile attributions. Development and Psychopathology, 1–9.
Łakuta, P., Cieciuch, J., Strus, W., & Hutsebaut, J. (2023). Level of personality functioning scale-brief form 2.0: Validity and reliability of the Polish adaptation. Psychiatria Polska, 57(2).
