Jednym z podstawowych kryteriów naukowych jest weryfikowalność i falsyfikowalność założeń oraz skuteczności danej interwencji, w tym interwencji psychoterapeutycznej. Aktualne kryteria APA sugerują wagę różnych typów badań, zwracając jednak uwagę na istotność ich odpowiedniego zaprojektowania. W związku z tym kluczowe jest: 1) skoncentrowanie się na analizie istniejących danych, 2) prowadzenie nowych badań opartych na najnowszej wiedzy i diagnozach, 3) promocja podejść w edukacji i szkoleniach psychoterapeutycznych, które posiadają solidną bazę empiryczną, oraz 4) informowanie studentów o wynikach badań naukowych.
W związku z tym poniżej prezentujemy opis różnych typów badań w psychoterapii oraz wskaźników skuteczności.
I. Typy badań
Podstawowe dwa typy badań to skupiające się pomiarach skuteczności (efficacy) oraz efektywności (effectiveness) psychoterapii.
- Skuteczność (efficacy) – odnosi się do wyników badań przeprowadzanych w idealnych warunkach eksperymentalnych, np. w randomizowanych kontrolowanych badaniach klinicznych (RCT). W takich badaniach dąży się do maksymalnej kontroli zmiennych zakłócających, często stosując ścisłe kryteria doboru uczestników i określone protokoły interwencji. Celem jest ocena, czy terapia działa w optymalnych warunkach i czy jej efekt jest statystycznie istotny w porównaniu do grupy kontrolnej.
- Efektywność (effectiveness) – odnosi się do oceny terapii w rzeczywistych warunkach
klinicznych, czyli w codziennej praktyce terapeutycznej, gdzie pacjenci mogą mieć różne
problemy współwystępujące, a terapeuci stosują bardziej elastyczne podejście do leczenia.
Badania efektywności sprawdzają, czy psychoterapia przynosi realne korzyści w praktyce i
czy uzyskane efekty są istotne w kontekście funkcjonowania pacjentów w ich naturalnym
środowisku.
Skuteczność pokazuje, czy psychoterapia działa w kontrolowanych warunkach badawczych, a efektywność pozwala ocenić, czy korzyści te przekładają się na rzeczywistą praktykę kliniczną.
II. Wskaźniki zmiany w psychoterapii
W przypadku obu typów badań pomiar zmian może dotyczyć różnych aspektów funkcjonowania psychicznego i społecznego, w tym:
- Objawów – ocena ulgi w zakresie przeżyć postrzeganych jako problematyczne, np. zmniejszenie natężenia objawów depresyjnych, lękowych czy innych trudności psychicznych.
- Relacji z objawami – poziom funkcjonowania w obecności problematycznych doświadczeń psychicznych i somatycznych, np. rozwój elastyczności psychologicznej, zdolność do adaptacyjnego radzenia sobie w obliczu przewlekłych chorób somatycznych czy stresujących sytuacji życiowych.
- Funkcjonowania osobowości – zgodnie z klasyfikacjami ICD-11 i DSM-5, funkcjonowanie osobowości można oceniać w zakresie takich aspektów jak tożsamość, samoregulacja, zdolność do budowania i utrzymywania relacji interpersonalnych oraz elastyczność w radzeniu sobie z wyzwaniami. Zaburzenia w tym obszarze mogą obejmować trudności w zakresie integracji tożsamości, zdolności do autorefleksji czy skutecznej regulacji emocji.
- Funkcjonowania społecznego, jakości życia i poczucia sensu – zdrowie psychiczne rozumiane nie tylko jako brak zaburzeń, ale także jako zdolność do prowadzenia satysfakcjonującego, sprawczego życia, w którym jednostka może realizować swoje potrzeby i wartości, budować satysfakcjonujące relacje oraz angażować się w działania zgodne z jej poczuciem sensu.
Taki podział uwzględnia zarówno redukcję cierpienia, jak i pozytywne aspekty zdrowia psychicznego, co pozwala na całościową ocenę skuteczności i efektywności psychoterapii.
III. Dlaczego i w jakich warunkach dana metoda działa?
W ramach pomiaru zmian standardem są także badania nad mediatorami i moderatorami zmian.
Mediator to zmienna wyjaśniająca proces psychologiczny i mechanizm, poprzez który interwencja prowadzi do określonego efektu. Innymi słowy, mediator pokazuje jak i dlaczego dana terapia działa, a nie tylko czy jest skuteczna. Załóżmy, że badamy wpływ nauki medytacji mindfulness na jakość życia. Możemy zaobserwować, że:
- W czasie t1: Osoba uczestniczy w treningu mindfulness, co prowadzi do wzrostu poziomu
- W czasie t2: Osoba doświadcza poprawy jakości życia, np. większego dobrostanu psychicznego i mniejszego stresu.
W tym przypadku poziom akceptacji wewnętrznych przeżyć pełni rolę mediatora, ponieważ stanowi mechanizm, za pomocą którego interwencja (nauka mindfulness) prowadzi do poprawy jakości życia. Medytacja sama w sobie nie zmienia jakości życia bezpośrednio – robi to poprzez zwiększenie akceptacji, która z kolei wpływa na dobrostan.
Badania mediacyjne odpowiadają na pytanie jak psychoterapia działa, zamiast jedynie potwierdzać, że jest skuteczna.
Moderator to zmienna, która nie jest bezpośrednio przedmiotem interwencji, ale stanowi warunek, który wpływa na kierunek, siłę lub natężenie zmian zachodzących w wyniku interwencji lub zależności między innymi zmiennymi. Moderator może modyfikować efekt głównych zmiennych w badaniu. Przykładami moderatorów mogą być płeć, wiek, dane demograficzne, współwystępowanie innych zaburzeń czy problemów.
IV. Różne pytania badawcze
Wielość podejść i metod pomiaru. Różne formy terapii (np. krótkoterminowe i długoterminowe) mogą wykorzystywać odmienne metody badawcze w zależności od postawionego pytania badawczego, np.:
- Która technika jest skuteczniejsza lub równie skuteczna? Pomiar przed, w trakcie i po terapii — tutaj pomocne będą badania eksperymentalne, koncentrujące się na analizie pojedynczych technik (np. analiza przeniesienia lub dekonstrukcja negatywnych przekonań na temat siebie: czy przynosi to większe zmiany, gdy pojawia się w trakcie terapii, czy gdy jest wprowadzane na początku lub końcu?).
- W jakich warunkach dana technika jest skuteczniejsza? Pomiar przed, w trakcie i po terapii uwzględniający moderatory (np. liczba terapeutów prowadzących grupę, charakterystyki demograficzne grupy, miejsce prowadzenia terapii)
- Dlaczego dana technika działa? Pomiar przed, w trakcie i po terapii uwzględniający mediatory — odpowiedź mogą przynieść badania RCT z uwzględnieniem mediacji oraz badania podłużne, często długoterminowe bez grupy kontrolnej, analizujące czynniki zmiany.
Jednym z celów Grupy Roboczej jest wspieranie rozwoju badań naukowych dotyczących różnych modalności psychoterapeutycznych oraz edukacja w zakresie prowadzenia badań. Kluczowe jest, aby ośrodki szkoleniowe opierały swoje programy edukacyjne na metodach empirycznie zweryfikowanych. Dlatego chcemy połączyć edukację w zakresie prowadzenia badań z wymaganiami dla ośrodków szkoleniowych.
- Wymogi dotyczące akredytacji ośrodków będą określane przez komisje eksperckie powołane w ramach każdej modalności terapeutycznej w samorządzie.
- Rekomendacje dotyczące jakości badań w ramach poszczególnych metod terapeutycznych będą opracowywane przez Komisję ds. Inicjatyw Badawczych w Psychoterapii, powołaną przy Konsultancie Krajowym ds. Psychoterapii.
Wyzwania, przed którymi stoimy:
- Diagnoza a badania: odchodzenie od kategorialnego rozumienia zaburzeń, uwzględniając wielochorobowość oraz wspólne czynniki odpowiedzialne za rozwój psychopatologii i zdrowia psychicznego (np. główny czynnik zaburzeń osobowości – g-PD).
- Edukacja w zakresie naukowości: kryteriów, rodzajów badań, wagi badań ilościowych i jakościowych oraz metod pomiaru.
- Koordynacja projektów badawczych, aby lepiej odpowiedzieć na potrzeby osób pacjenckich: co jest skuteczne, w jakich warunkach, dlaczego i dla kogo?
Bibliografia
Chambless, D. L., Sanderson, W. C., Shoham, V., Johnson, S. B., Pope, K. S., Crits-Christoph, P., … & McCurry, S. (1996). An update on empirically validated therapies. The Clinical Psychologist, 49(2), 5–18.
Chambless, D. L., & Hollon, S. D. (1998). Defining empirically supported therapies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66(1), 7.
Kohlenberg, R. J., & Tsai, M. (1994). Functional analytic psychotherapy: A radical behavioral approach to treatment and integration. Journal of Psychotherapy Integration, 4(3), 175.
Oltmanns, J. R., Smith, G. T., Oltmanns, T. F., & Widiger, T. A. (2018). General factors of psychopathology, personality, and personality disorder: Across domain comparisons. Clinical Psychological Science, 6(4), 581–589.
Tolin, D. F., Grasso, D., Boness, C. L., Beck, J. G., Keane, T. M., Leichsenring, F., … & Weinand, J. (2024). A proposed definition of psychological treatment and its relation to empirically supported treatments. Clinical Psychology: Science and Practice.
Forbes, M. K., Sunderland, M., Rapee, R. M., Batterham, P. J., Calear, A. L., Carragher, N., … & Krueger, R. F. (2021). A detailed hierarchical model of psychopathology: From individual symptoms up to the general factor of psychopathology. Clinical Psychological Science, 9(2), 139–168.
Zajenkowska, A., Nowakowska, I., Cieciuch, J., Gawęda, Ł., Rogoza, R., Pinkham, A., & Czajkowska-Łukasiewicz, K. (2024). Towards the understanding of the core of general personality disorder factor: g-PD and its relation to hostile attributions. Development and Psychopathology, 1–9.
Łakuta, P., Cieciuch, J., Strus, W., & Hutsebaut, J. (2023). Level of personality functioning scale-brief form 2.0: Validity and reliability of the Polish adaptation. Psychiatria Polska, 57(2).
